Binlerce yıldır diyar diyar geziyoruz: Nasıl başladı bu turizm?

Blogger

Cüneyt Sadıç | cuneyt@destinationsforever.com- Turizm sözünün kökenine bakıldığında Geç Hint Avrupa lisanlarındaki “tere” sözünden türediği görülür. Manası “dönmek” olan bu söz Grekçede “tornos”, Latincede “tornus” sözleri ile tabir edilir. İngilizceye “turn” olarak geçen sözün “gezmek” ya da “yolculuk” manasında kullanılmaya başlanması için ise 17. yüzyıla kadar beklemek gerekir. Turist ve tıp sözlerinin Türkçeye girişi ise Ahmet İhsan’ın “Avrupa’da Ne Gördüm” ve Recaizade Mahmut Ekrem’in “Araba Sevdası” isimli yapıtı ile 19 yüzyılda olur. Pek çok farklı bahiste olduğu üzere turizme dair en eski izler de Akdeniz etrafında bulunuyor. Mesela Mısır’da mezar ve tapınakları ziyaret edenlerin bu yapıların duvarlarına yazdıkları yazıların geçmişi M.Ö. 15. yüzyıla kadar uzanır. O yıllarda 1000 yaşını geçmiş Gize piramitleri üzere anıtları görmek için gelenler tarafından yazılan yazılardan biri de Zoser Piramidi’ndeki “Yazman Ahmose, İptah’ın oğlu, Zoser’in tapınağını görmeye geldi” yazısıdır. Bu yazı gidilen yerde iz bırakma dürtüsünün o vakitte var olduğunun da ispatı temelinde.

1908 yılında Efes’te Celcus Kütüphanesi önünde fotoğraf çektiren turistler.

Roma’nın etkisi

Romalıların tüm Akdeniz’e hâkim olmaları, üç kıtaya yayılan imparatorluk hudutları içinde inşa ettikleri yollar, tıpkı para ünitesi, birebir lisan ve tıpkı kanunların geçerli olması, artan refah ve inanç, turizmin de gelişmesine imkan sağlar. Romalılar tarihi yapıtları, ünlü kentleri, olimpiyat oyunlarını, şenlikleri ziyaret eder, yazlık sahibi olur, sıhhat hedefli seyahat ederler, gittikleri yerlerde rehberlik hizmeti alır, duvarlara yazılar yazıp ve ikramlık eşyalara para harcarlar. Roma Dönemi’nde pek istek gören cinslerden biri de İtalya’dan başlayıp Yunanistan, Anadolu, Mısır kıyılarını deniz yoluyla gezmektir. Tanıdık geldi değil mi? Günümüz kurvaziyer gemileri de tıpkı rotayı izlemekte zira. Turizmin altın çağı ise Augustus Periyodu olur. Romalılar bilhassa bugünkü Ege Bölgesi’ne kıymet verirler. Antik Çağ’ın ünlü heykeltıraşı Praksiteles’in yapıtı olan Aphrodite heykelini görmek için Knidos’a, ünlü kehanet merkezlerini ziyaret için Kolophon ve Didim’e, Antik Çağ’ın yedi mükemmelinden biri olan Artemis Tapınağı’nı görmek için Efes’e gelirler. Homeros’un İlyada’da anlattığı Troya’yı ziyaret ederler. Efes, mesken sahipliği yaptığı “Panioinion” şenliği ile aktiflik turizmine; Bergama, Asklepion ve Hipokrat’tan sonra en çok tanınan tabibi Galenos ile sıhhat turizmine; Didim, Apollon Tapınağı ile inanç turizmine mesken sahipliği yapar.

Bergama, Roma Dönemi’nde Asklepion ile bir sıhhat turizmi merkeziydi.

Özetle insanlık tarihinde birinci çeşitler Anadolu ve yakın etrafında Troya’da, Efes’te, Bergama’da, Knidos’ta, Milet’te, Didim’de başlar. Bu periyotta turizmin gelişmesinin nedenlerinden biri de yapılan yollar ve bu yollar üzerindeki konaklama tesislerinin kalitelerinin artması olur. Roma Dönemi’nde, bugünün otobanları sayılabilecek “Via Regalis”, “Via Flamnia”, “Via Aemilia”, “Via Avrelia” ve İstanbul’dan başlayan “Via Egnatia” üzerinde sayıları artan konaklama, dinlenme ve at değiştirme noktaları, seyahatlerin kalitesini arttırırken seyahat müddetlerinin de kısalmasına neden olur. Roma seyahat rehberleri de bu seyahatleri kolaylaştıran bir öbür etken. Bugün İngilizcede “tur programı” manasında kullanılan “itinerary” sözü işte bu rehberlerin ismi olan “itinerarium”un çoğulu “itineraria”dan gelmekte. Bu rehberlerde her durak ile bir sonraki ortasındaki tüm yerleşimlerin bir listesi, ortalarındaki uzaklıklar, irtibatlar, konaklama yerleri ve bunların özelliklerini gösteren işaretler yer almakta idi. Bunlardan en bilineni ve günümüze ulaşanı “Tabula Peutingeriana” olarak isimlendirilen bir haritadadır. Bu rehberde Konstantinopolis’ten Antiochia’ya yani İstanbul’dan Antakya kadar 23 “mansion”, yani imparator ve etrafını ağırlayabilecek han ve 30 “mutation”, yani hayvan ya da araç değişimine yarayan kolay tesis olduğu görülmekte. Ne yazık ki evraklarda ve haritalarda yer alan ülkemiz hudutları içindeki bu yapıların hiçbiri ile ilgili bugüne kadar bir arkeolojik çalışma yapılmamış durumda.

Tabula Peutingeriana’da İstanbul’un yer aldığı kısım.

İlk rehberler

Likyalı bir rehberin M.Ö. 4. yüzyılda Büyük İskender’in ordusuna Anadolu seferinde yol gösterdiğinden sıklıkla bahsedilir. Fakat dünyada yazılı kaynaklara geçmiş birinci rehberler Mısırlı rahipler. M.S. 130 yılında Roma İmparatoru Hadrian ile eşi Sabina, Thebes Meydanı’ndaki Pkargoh Amenhotep heykelini görmek için Mısır’a geldiklerinde Mısırlı rahiplerin onlara eşlik ettiği biliniyor. Fakat M.Ö. 7. yüzyılda başlayan olimpiyat oyunlarını birinci organize seyahatler olarak kabul edersek birinci turist rehberliği de o yıllarda başladı diyebiliriz. Herodot’un “Historia”sı ise birinci rehber kitap olarak kabul edilebilir. Roma Dönemi’nde iki ünlü Anadolulu, Strabon ve Pausanias da birinci rehberler ortasında sayılabilir. İlyada’nın müellifi Homeros ve Orta Çağ gezgini Evliya Çelebi ise bugün de katiyen yeterli bir rehber olurlardı. “Türk rehberlerinin piri kim?” sorusunun karşılığı ise muhakkak Cevat Şakir Kabaağaçlı ya da bilinen ismi ile Halikarnas Balıkçısı olur

Türkiye’de rehberliğin tarihi

Ülkemizde turist rehberliğin geçmişi 19. yüzyılın sonlarına kadar uzanıyor. 1839 yılında Tanzimat’ın ilanıyla birlikte Avrupa ile gelişen bağlantılar, sanayi ihtilali ile artan gelir seviyesi, 1883 yılında Paris-İstanbul ortasında başlayan Orient-Express tren seferleri ve Osmanlı topraklarına seyahat imkanlarının artması, Avrupa ile artan ticaret bağları Osmanlı’da birinci profesyonel rehberlik yapılanmasına neden olur ve 1890 yılında 190 sayılı Nizamnâme yayımlanır. Bu nizamnâme ile rehberlik mesleğini icra edecek olanların makul koşulları sağlamaları halinde uygun bir evrak almalarına karar verilir. Nizamnâmeye nazaran evrak almak isteyenlerin cinayet ya da ağır bir cürümden karar giymemiş olmaları, Türkçe dışında bir diğer lisanı de anlayıp konuşabildiklerinin imtihanla tespiti ve ayrıyeten memleket sorunlarına hâkim olduğunun incelenip ve onaylanması gerekmektedir. I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı periyotlarında ise İngiliz Kemal olarak bilinen Esat Tomruk, Kıbrıslı Hayri Beyefendi, lisan bilen emekli subaylar ve öğrencilerden oluşan istekli rehberler, yabancılara amatörce tercüman rehberlik hizmeti verirler. 1923 yılında Cumhuriyet’in ilanından çabucak sonra yabancı turistlere Türkiye hakkında olumsuz bilgiler verilmesini engellemek maksadıyla daha sonra Türkiye Turing ve Araba Kurumu ismini alacak olan Türk Seyyahin Cemiyeti kurulur. Genç Cumhuriyet’in birinci yaptığı işlerden biri de 8 Kasım 1925’te, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından iki yıl sonra çıkardığı 2730 sayılı “Ecnebi Seyyahlara Tercümanlık ve Rehberlik Edecekler Hakkında Kararname” ile rehberlik mesleğini bir kimliğe kavuşturmak olur.

Bodrum’u, Ege turizmini yaratan Halikarnas Balıkçısı, Türk rehberlerinin duayeniydi.

Antik Çağ’dan “gezi yazıları”

Bir de Antik Dönem’de yazılmış kitaplar var ki onlar bize seyahatlerin ve ziyaretlerin nedenleri hakkında bilgiler veriyor. Mesela 5. yüzyılda yaşamış olan tarihçi Herodot’un “Historia”sı ya da 2. yüzyılda yaşamış olan Yunan gezgin Pausanias’ın 10 ciltlik yapıtı “Periegesis tes Hellados”, seyahat yazılarının birincileri olarak tarihte yerlerini almış durumdalar. Bir başka muharrir Ksenofon’un yazıları ise yalnızca turistlerin değil lokal halkın da ilgisini çekmekteydi o yıllarda.

ETİKETLER